چطور پس از گذشت ۶۸ سال سرانجام لکه ننگ از پیشانی رابرت اوپنهایمر پاک شد؟

مدتی پیش پس از گذشت حدود ۷۰ سال از قطع دسترسی پدر بمب اتم به کمیسیون انرژی اتمی (AEC) به دلیل احتمال جاسوسی برای شوروی، سرانجام عدالت برای جی. رابرت اوپنهایمر (J. Robert Oppenheimer)، فیزیک‌دان پروژه‌ی منهتن، برقرار شد.

مدتی پیش روی تکفارس گزارش دادیم که بر اساس گزارش خبرگزاری نیویورک تایمز، جنیفر گرنهولم (Jennifer Granholm)، وزیر انرژی آمریکا، در بیانیه‌ای تصمیم جنجالی و عجیبی که منجر به بدنامی اوپنهایمر شده بود را نتیجه‌ی یک فرآیند اشتباه دانست و اعلام کرد که این فرآیند حتی با قوانین کمیسیون انرژی اتمی مغایرت داشته است.

الکس ولرستاین (Alex Wellerstein)، تاریخ‌دان موسسه‌ی فناوری استیونز، در مصاحبه با نیویورک تایمز اعلام کرد که تبرئه‌ی اوپنهایمر باید چند ده سال پیش اتفاق می‌افتاد. هرچند که این موضوع شاید آن‌طور که اوپنهایمر و خانواده‌ی او می‌خواستند پیش نرفته اما باز هم موفقیت بزرگی برای او به حساب می‌آید.

اوپنهایمر در سال ۱۹۰۴ در نیویورک سیتی به دنیا آمد و پیش از کسب مدرک دکترا از دانشگاه گوتینگن در سال ۱۹۲۷، در دانشگاه کمبریج در رشته فیزیک مشغول به تحصیل و چند سال بعد نیز به عضویت هیئت علمی دانشگاه برکلی کالیفرنیا در آمد. پس از تایید پروژه‌ی منهتن توسط فرانکلین روزولت، رئیس جمهور وقت آمریکا، اوپنهایمر توسط ژنرال لزلی گرووز (Leslie Grooves) به عنوان رهبر این پروژه‌ انتخاب شد. هرچند که اوپنهایمر از نظر تمایلات سیاسی در گروه چپ‌گرایان بود و علی‌رغم چندین نامزدی هیچ جایزه‌ی نوبلی را دریافت نکرده بود اما گرووز معتقد بود که او دانش کافی برای پیشبرد و موفقیت پروژه‌ی یادشده را دارد.

زمان ثابت کرد که ژنرال گرووز در این تصمیم خود اشتباه نکرده چرا که دقایقی پیش از طلوع آفتاب در تاریخ ۱۶ جولای ۱۹۴۵ در صحرای آلاماگوردو واقع در نیومکزیکو، بمب هسته‌ای آزمایشی گجت (Gadget) در بالای برجی ۱۰۰ فوتی قرار داده و منفجر شد. این انفجار منجر به نابودی کامل برج یادشده و ایجاد یک ابر قارچی به ارتفاع ۳۸ هزار فوت شد. همچنین گرمای تولیدشده توسط این انفجار خاک اطراف برج را ذوب و سطحی شیشه‌ای مانند را به وجود آورد که امروزه آن را ترینیتایت (Trinitite) می‌نامند. اوپنهایمر در خاطرات خود نوشته که این انفجار او را به یاد جمله‌ای از بهاگاواد گیتا (Bhagavad Gita) انداخته است: “حالا من مرگ هستم، نابودکننده‌ی جهان‌ها”.

مطالب مرتبط:

• یادداشتی بر جان فون نویمان؛ رابطه اوپنهایر و فون نویمان بر بمب اتم

۶ آگوست ۱۹۴۵ آمریکا بمب هسته‌ای پسر کوچک (Little Boy) را در هیروشیما انداخت و با این کار جان چیزی بین ۷۰ تا ۱۳۰ هزار نفر را گرفت. سه روز بعد، بمب مرد چاق (Fat Man) در شهر ناگاساکی انداخته شد تا جان ۴۵ هزار نفر دیگر نیز گرفته شد. آمریکا به قیمتی وحشتناک برنده‌ی جنگ جهانی شد.

حالا فیزیک‌دان‌ها به قهرمانان ملی تبدیل شده بودند و اوپنهایمر نیز سمت رئیس کمیسیون انرژی اتمی را دریافت کرده بود اما با این وجود، شک و شبه‌هایی در خصوص احتمال ارتباط او با احزاب کمونیست وجود داشت که سرانجام به دادرسی‌ مشهور سال ۱۹۵۴ منجر شد. این موضوع در دوران ریاست جوزف مک‌کارتی (Joseph McCarthy) بر کمیته‌ی تحقیقات سنا اتفاق افتاد. این سناتور قانون جدیدی را وضع کرده بود که بر مبنای آن علاوه بر الزام اثبات وفاداری کارکنان دولت، پیشینه‌ی آن‌ها نیز می‌بایست با منافع امنیت ملی آمریکا همخوانی می‌داشت.

اوپنهایمر تا سال ۱۹۳۰ با چندین کمونیست ارتباط داشت و حتی در سال ۱۹۴۲ تحت فشار به ارتباط با چند مامور مخفی اهل شوروی اشاره کرده بود. با این وجود، او مدتی بعد اعتراف کرد که این شهادت او دروغین بوده است. در واقع اوپنهایمر تنها با هاکن شوالیه (Haakon Chevalier)، استاد ادبیات فرانسه از دانشگاه برکلی با گرایشات کمونیستی، در دیداری خصوصی ملاقات کرده بود. این موضوع در دادرسی سال ۱۹۵۴ اوپنهایمر به ضرر او تمام شد و حتی مخالفت‌های شدید او با ساخت بمب هیدروژنی نیز به کاهش شک و تردیدها نسبت به او کمکی نکرد.

ادوارد تلر (Edward Teller)، که در موضوع ساخت بمب هیدروژنی مخالف اوپنهایمر بود، در دادرسی یادشده اعلام کرد که او ترجیح می‌دهد تا آینده‌ی کشور (آمریکا) در دست افرادی باشد که می‌توان به آن‌ها اعتماد کرد. بسیاری از دانشمندان این کار تلر را خیانتی نابخشودنی به همکار خود به حساب آورده و او را از جمع خود بیرون کردند. اوپنهایمر نیز علی‌رغم انکار عضویت در حزب کمونیست اعتراف کرد که با بسیاری از اهداف آن موافق است.

مطالب مرتبط:

• اپل و استیو جابز چطور دنیا را به جای بهتری تبدیل کردند؟

مدتی بعد کمیسیون انرژی اتمی در نهایت با تبرئه‌ی اوپنهایمر از جرم خیانت اعلام کرد که با این حال او فردی غیرقابل اعتماد بوده و از این رو نباید به رازهای نظامی کشور دسترسی داشته باشد. اوپنهایمر همچنین به اتهام ارتباط با کمونیست‌ها از داشتن سمت‌های عالی دولتی منع شد. در بین تمامی اعضای کمیسیون انرژی اتمی، تنها هنری اسمیت (Henry Smith)، استاد فیزیک دانشگاه پرینستن، از اوپنهایمر حمایت کرد. در آن زمان، آینشتاین و ۲۵ نفر از دیگر همکاران او در دانشگاه پرینستن نیز با تصمیم کمیسیون انرژی اتمی مخالفت کردند.

هرچند که اوپنهایمر پس از جنگ جهانی سمت خود در دانشگاه پرینستن را حفظ کرد اما حالا او جایگاه ویژه‌ی خود در دولت و مجامع علمی را از دست داده و به اعتقاد بسیاری از افراد، به فردی شکست‌خورده تبدیل شده بود؛ خود او از دادرسی ۱۹۵۴ به عنوان یک نمایش خنده‌دار یاد می‌کرد. اوپنهایمر در سال ۱۹۶۳ پس از دریافت جایزه‌ی انریکو فرمی (Enrico Fermi) بخشی از شهرت خود را زنده کرد و در سال ۱۹۶۷ به دلیل بیماری سرطان از دنیا رفت.

در سال ۲۰۱۴ چندین نسخه نوشتاری از دادرسی ۱۹۵۴ علنی شد تا مشخص شود هیچ مدرکی که اتهامات علیه اوپنهایمر را تایید کند، وجود نداشته است. در واقع به‌گفته‌ی ریچارد پولنبرگ (Richard Polenberg)، تاریخ‌دان دانشگاه کرنل، بسیاری از اسناد موجود ثابت می‌کنند که این فیزیک‌دان برجسته بی‌گناه بوده است. مدتی پیش فیلم اوپنهایمر به کارگردانی کریستوفر نولان اکران شد تا نام این مرد تاثیرگذار تاریخ مجدداً بر سر زبان‌ها جاری شود. نظر شما درباره شخصیت اوپنهایمر چیست؟ با ما در میان بگذارید.